Đền Quả Sơn thuộc xã Bồi Sơn, huyện Đô lương, tỉnh Nghệ An, được xây dựng vào thời Lý để thờ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang.
Lý Nhật Quang là Hoàng tử thứ 8 của vua Lý Thái Tổ. Năm 1039, Ngài được cử vào Nghệ An trông coi việc tô thuế, sau đó, làm Tri Châu Nghệ An vào năm 1041, đóng Lỵ sở ở Bạch Đường (nay thuộc 3 xã Ngọc Sơn, Lam Sơn, Bồi Sơn huyện Đô Lương) và được phong tước Uy Minh Vương vào năm 1044. Trong thời gian trị nhậm ở đây, Ngài đã có nhiều cống hiến lớn lao về kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội, an ninh quốc phòng như: lập nên trại Bà Hòa, cung cấp quân lương cho vua Thái Tông đi mở cõi Phương Nam, làm đường, đào kênh, đắp đê, mở thêm 52 châu, 22 trại, 56 sách,… giúp nhân dân có đời sống ổn định, kinh tế phát triển, biên giới được giữ vững, các nước láng giềng đều tin phục.
Lý Nhật Quang mất ngày 17 tháng 12 năm Đinh Dậu (1057), thi hài được an táng tại núi Quả. Triều đình thương tiếc cho lập đền thờ Ngài ngay trên Lỵ sở cũ, cạnh khu mộ của Ngài. Ngoài ra, ở xứ Nghệ còn có khoảng 40 ngôi đền thờ Ngài. Trải qua các thời đại đều có sắc phong mỹ tự cho Ngài.
Đền Quả Sơn được liệt vào hàng “quốc tế, quốc tạo”, đã trùng tu nhiều lần vào thời Hậu Lê, Nguyễn. Đến đầu thế kỉ XX, Đền trở thành một quần thể có quy mô lớn, gồm 7 tòa, vị trí đẹp, là một trong “tứ đại thắng tích” của xứ Nghệ. Năm 1952, bom đạn đã làm cho đền bị phá hoại nghiêm trọng Đền chỉ còn lại tấm bia đá cổ và ngôi mộ của Ngài. Trải qua bao biến cố, thăng trầm của lịch sử, do thời gian và chiến tranh hầu hết các công trình kiến trúc gốc của đền bị phá hủy, đền Quả Sơn ngày nay không còn lưu giữ được quy mô và tầm vóc như xưa.
Năm 1995, thực hiện chủ trương bảo tồn, phục hồi và tôn tạo các di tích lịch sử, văn hóa dân tộc, được sự giúp đỡ của ngành Văn hóa tỉnh Nghệ An, thể theo nguyện vọng của nhân dân, UBND huyện Đô Lương và cấp ủy, chính quyền 3 xã Bồi Sơn, Ngọc Sơn, Lam Sơn đã tiến hành xây dựng lại Đền Quả Sơn ngay chính vị trí cũ gồm 5 tòa: thượng điện, trung điện, hạ điện, tả vu, hữu vu, nhà bia và Khu mộ của Uy Minh Vương Lý Nhật Quang,…. Đây là những công trình kiến trúc dân gian đền, chùa và những ngôi nhà gỗ có sẵn trong vùng được mua và quyên góp về để ghép lại thành hạng mục có hình dạng phỏng theo ngôi đền cổ trước đây.
Năm 1999, Đền Quả Sơn được xếp hạng là di tích Lịch sử cấp Quốc gia tại Quyết định số 05/QĐ-BVH ngày 12/02/1999.
Năm 2009, UBND tỉnh Nghệ An cho phép thực hiện dự án đầu tư Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử quốc gia Đền Quả Sơn tại Quyết định số 4620/QĐ-UBND ngày 14/9/2009.
Năm 2011, UBND tỉnh Nghệ An phê duyệt quy hoạch chi tiết 1/500 xây dựng Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử quốc gia Đền Quả Sơn tại Quyết định số 1817/QĐ-UBND ngày 24/5/2011.
Năm 2014, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã thẩm định dự án Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử quốc gia Đền Quả Sơn tại Công văn số 2971/BVHTTDL-DSVH ngày 28/8/2014 về đánh giá hiện trạng di tích.
Năm 2016, UBND tỉnh Nghệ An ban hành Quyết định số 3200/QĐ-UBND ngày 14/7/2016 về phê duyệt điều chỉnh Quyết định cho phép lập dự án đầu tư xây dựng công trình Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử quốc gia Đền Quả Sơn.
Ngày 20/10/2016, UBND tỉnh Nghệ An đã phê duyệt dự án Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử quốc gia Đền Quả Sơn tại Quyết định số 5105/QĐ-UBND với tổng diện tích đất quy hoạch là 29.300m2, quy mô hạng mục đầu tư đã được thẩm định, phê duyệt gồm: đền thờ chính, nhà tả vu, nhà hữu vu, Nghi môn ngoại, nghi môn nội, nhà canh, nhà hỏa, lầu ca vũ, nhà bia, khu mộ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang, miếu thổ công, nhà để thuyền, lầu hóa vàng. Ngoài ra còn có các hạng mục phụ trợ như nhà ban quản lý, nhà dịch vụ, cổng, sân lễ hội, …
Năm 2017, Cục Di sản Văn hóa – Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch thẩm định hồ sơ thiết kế bản vẽ thi công Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử quốc gia Đền Quả Sơn tại Công văn số 555/DSVH-DT ngày 17/8/2017.
Năm 2018, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành Công văn số 4007/BVHTTDL-DSVH ngày 31/8/2018 về việc thỏa thuận điều chỉnh Dự án Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử quốc gia Đền Quả Sơn.
Năm 2019, Dự án Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử văn hóa Đền Quả Sơn, huyện Đô Lương được UBND tỉnh Nghệ An phê duyệt tại Quyết định số 3771/QĐ-UBND ngày 25/9/2019.
Năm 2021 – 2022 Thực hiện chủ trương, UBND huyện Đô Lương đã triển khai dự án Dự án Bảo tồn, tôn tạo di tích lịch sử văn hóa Đền Quả Sơn với tổng mức đầu tư hơn 77,6 tỷ đồng. Đến nay cơ bản hoàn thành các hạng mục như đền thờ chính, nhà tả vu, nhà hữu vu, nghi môn ngoại, nghi môn nội, nhà canh, nhà hỏa, phần mộ của Uy Minh Vương Lý Nhật Quang, miếu thổ công, nhà ban quản lý, nhà kho, nhà dịch vụ… Kinh phí thực hiện dự án cơ bản từ nguồn xã hội hóa.
Ngày 04/9/2018, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký Quyết định số 3325/QĐ-BVHTTDL về việc công bố danh mục và công nhận Lễ hội Đền Quả Sơn là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia và ngày 01/10/2018 UBND tỉnh Nghệ An đã ký Quyết định số 4367/QĐ- UBND về việc công nhận điểm đến du lịch Nghệ An.
Việc bảo tồn, tôn tạo xây dựng Đền Quả Sơn thờ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang là việc làm cần thiết đáp ứng nguyện vọng chính đáng của du khách và nhân dân, thể hiện lòng biết ơn và sự tri ân sâu sắc đối với vị tri châu Nghệ An cách đây 1.000 năm đã có công xây dựng vùng đất Hoan Châu phồn thịnh, trong đó có vùng đất Đô Lương ngày nay.
Để nhớ ơn và tri ân công đức của Uy Minh Vương Lý Nhật Quang hàng năm cấp ủy, chính quyền tổ chức lễ giỗ (ngày 17 tháng chạp) và Lễ hội (2 ngày 19, 20 tháng giêng).
